تلاش برای طراحی سیستم بازگشت و جذب نخبگان/ افزایش میزان بازگشت نخبگان به کشور
چند سالی است بازگشت نخبگان به یکی از دغدغه‌های جدی وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تبدیل شده است. اما مسئولان آموزش عالی در حالی از تسهیل روند بازگشت و جذب نخبگان سخن می‌گویند که آماری رسمی از تعداد نخبگان و حتی تحصیل‌کردگان خارج از کشور در دست نیست و بین آمارهای مراجع رسمی نیز اختلافات بسیاری وجود دارد.
متأسفانه آمارهای اعلام‌شده از سوی مسئولان دولتی و متولیان علمی کشور نیز تناقض‌های بسیاری دارد و گاهی اختلاف ارقام به چند هزار نفر می‌رسد. در جدیدترین اظهار نظر، سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری، ۳۰ تیرماه ۹۸ در مراسمی اعلام کرده سالانه به‌طور متوسط حدود ۲۰۰۰ دانشجو به آمریکا می‌روند. البته صحبت‌های وی به‌عنوان متولی نهاد مرتبط با ورود و خروج نخبگان از درجه اعتبار بیشتری برخوردار است؛ اما با این وجود هیچ‌گاه آمارهایی در این زمینه به شکل رسمی منتشر نشده است.
سالانه بین ۳۲ تا ۴۰ هزار نخبه از ایران مهاجرت می‌کنند
سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس جمهور گفته است: واقعیت این است که ما از لحاظ کمّی و نسبت به کشورهای هم‌عرضمان عدد چندان بالایی در مهاجرت نداریم. کل آمار مهاجرت ما بین ۳۲ تا ۴۰ هزار نفر در سال است و ما در بنیاد کاملاً رصد می‌کنیم که آنها کجا‌ها می‌روند و وضعیت ویزا‌ها چگونه است.
ستاری ادامه داد: فرض کنید ما اول انقلاب ۵۶ هزار دانشجو در آمریکا داشتیم که بیشترین کُلونی (مجموعه) دانشجوی خارجی در آمریکا بوده است. در سال ۱۹۷۷ بزرگترین کلونی دانشجویی در آمریکا را ایرانی‌ها تشکیل داده بودند. الان رتبه ما بین ۱۲ تا ۱۵ است.
وی افزود: چین ۳۵۰ هزار دانشجو در آمریکا داشته و اکنون ترامپ میزان آن را کم کرده و به ۳۰۰ هزار نفر رسیده است. عربستان ۵ برابر ما در آمریکا دانشجو دارد. کره ۷ تا ۸ برابر ما دانشجو دارد، کره‌ای که نصف ما جمعیت دارد. بعد یک عده‌ای در این باره ادعا‌های عجیب و غریب می‌کنند.
چرا نخبگان مهاجرت می‌کنند؟
شایسته‌سالاری را می‌توان یکی از شاخصه‌های اصلی برای محاسبه میزان توسعه‌یافتگی کشورها دانست. بنابر نتایج تحقیق شعبانی‌نژاد و همکاران در سال ۱۳۹۰ شایسته سالاری با فرآیند توسعه ارتباط تنگاتنگی دارد. بر این اساس می‌توان گفت میزان به کارگیری از ظرفیت نخبگانی در اداره امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی یک شاخص مهم برای میزان توسعه‌یافتگی است. این درحالیست که ایران مطابق با گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت و به نقل از یونسکو، در سال ۲۰۱۶ در رتبه ۱۸ مهاجر فرست نخبگان قرار دارد. سیر خروج نخبگان از کشور از سال ۱۳۸۸ به بعد با شدت روبرو بود تا جایی‌که به گفته «مهدی سیدی» رئیس کارگروه نخبگان شورای عالی انقلاب فرهنگی، متأسفانه مهاجرت دانشجویان کشور به خارج رو به رشد است به گونه‌ای که جدیدترین آمار مهاجرت ۱۱ هزار و ۳۰۰ نفر در سال ۲۰۱۵ ــ ۲۰۱۴ را نشان می‌دهد که نسبت به قبل ۱۶ درصد رشد داشته است.این میزان از خروج هرچند بنابر صحبت‌های «علی مرتضی بیرنگ» قائم مقام امور بین‌الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در سال‌های اخیر کاهش داشته است اما میزان مهاجرت نخبگان از کشور همچنان بالاست. تراژدی غمناک هر روز پیچیده‌تر شده و ابعاد جدیدتری را به خود اختصاص می‌دهد. به نحوی که هم اکنون در ایران، بسیاری از ورودی‌های دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی با رتبه‌ی دو رقمی (۱-۹۹)، در سال دوم تحصیل برای ادامه‌ی تحصیل پس از دوره‌ی کارشناسی، نامه ای از بهترین دانشگاه‌های دنیا با بهترین امکانات دریافت می کنند.
گرچه می‌توان در درجه نخست دلایل اقتصادی را در مهاجرت نخبگان موثر دانست، لیکن این مسئله از بعد اجتماعی و فرهنگی هم از اهمیت زیادی برخوردار است.
چه کسانی مهاجرت می‌کنند؟
باید دقت داشت برای مهاجرت از کشور و ورود به کشور جدید قوانین مهاجرتی فراوانی برای مهاجران تازه وجود دارد. به عنوان مثال برای مهاجرت به کانادا و یا کشورهای توسعه‌یافته، داشتن شرایط ویژه مانند توانایی علمی یا مالی، شرایط سنی، میزان نوآوری و خلاقیت و در یک کلام کارآمد بودن و موثر بودن برای کشور مقصد از اهمیت بالایی برخوردار است.
بنابراین آن‌هایی که از کشور مهاجرت می کنند خیلی فقیر یا بد آموزش دیده نیستند؛ اتفاقاً آنها جزء آن کسانی هستند که نمی‌توانند ترک وطن کنند. از این‌رو کسانی‌که ترک وطن می کنند یا آن‌هایی هستند که خیلی خوب آموزش دیده‌اند، که در حد متوسط و یا تراز بالا هستند و یا از میزان سرمایه زیادی برای سرمایه‌گذاری در تولید، اشتغال و در نهایت رفاه جمعی برخوردارند. بنابر گزارش موسسه آموزش بین‌المللی، این موسسه تخمین می‌زند دانشجویان ایرانی در سال ۲۰۱۵ بیش از ۳۲۰ میلیون دلار وارد چرخه اقتصاد آمریکا کرده باشند. این میزان سرمایه‌ای که در سال ۲۰۱۵ از کشور خارج شده تقریباً نزدیک به ۵ هزار میلیارد تومان و برابر با نیمی از مبلغ معوقات وزارت آموزش پرورش در پرداخت حقوق طی ۱۵ سال گذشته است.
به گفته وزیر وقت تعاون،کار و رفاه اجتماعی در سال ۱۳۹۷ ایجاد هر شغل در کشور نیازمند ۶۰ میلیون تومان اعتبار است که با رقم فوق و با توجه به قیمت ارز، می‌توان برای تقریباً ۷۴ هزار و ۵۰۰ نفر در سال اشتغالزایی کرده و چرخ تولید را رونق اساسی بخشید. این گفته بدین معنی است که تنها مبلغ مورد نظر از کشور خارج نشده بلکه، فرصت اشتغالزایی برای نزدیک به ۷۴ هزار نفر از دست رفته است.
آمار فرار مغزها در ایران
در سال ۲۰۰۶، محمود احمدی‌نژاد با سیاست‌های جدید با شعار "زدودن دانشگاه‌ها از عوامل نفوذ لیبرال و سکولار غرب" اقدام به بازنشسته‌سازی بسیاری از استادان و هیئت علمی دانشگاه‌ها و جایگزینی آنها کرد. برخی کارشناسان سیاست‌های او را از عوامل مستقیم افزایش فرار مغزها در آن دوران دانسته‌اند.
روزنامه هفت صبح در سال ۹۲ طی یک گزارش اجمالی پیرامون پدیده فرار مغزها در ایران به رهگیری محل زندگی رتبه‌های برتر کنکور سال ۱۳۸۶ پرداخت. طبق این رهگیری که از طریق داده‌های شبکه‌های اجتماعی بدست آمده بود، از ده نفر اول این کنکور سراسری شش نفر آنها در ایران حضور ندارند. آمریکا، کانادا و سوئیس از جمله کشورهای خارجی بودند که این دانشجویان برای ادامه تحصیل انتخاب کردند.
طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام می‌کنند و ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته جهان مقام اول را از آن خود کرده‌است.
مجله اکونومیست در سال ۲۰۱۸ و بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول اعلام کرد "۹۶ درصد از اختراع‌های ثبت شده توسط متولدین ایران بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ توسط ایرانیان مقیم خارج از کشور ثبت شده‌است، که نشان دهنده خروج استعدادها از کشور است."
بنیاد ملی نخبگان نیز اعلام کرده بود ۳۰۸ نفر از دارندگان مدال المپیاد و ۳۵۰ نفر از برترین‌های آزمون سراسری از سال ۸۲ تا ۸۶ به خارج مهاجرت کرده‌اند اما براساس آخرین آمارها و گزارش های سال ۲۰۱۷ از وضعیت مهاجرت دانشجویان و فرار مغزها همین سازمان، ادعاها و آمارهای قبلی از فرار مغزها و نخبگان ایرانی که عمده آنان از دانشجوها هستند صحیح نبوده و ایران اولین کشور مهاجر فرست دنیا به دیگر کشورها نیست. گزارش جدید پایگاه WES از وضعیت دانشجویان دیگر کشورها در آمریکا نیز کاهش مهاجرت و حضور دانشجویان ایران در دانشگاه‌ها ایالات متحده آمریکا را نشان می‌دهد.
سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور ایران و رئیس بنیاد ملی نخبگان نیز در اردیبهشت سال ۱۳۹۷ در مصاحبه با روزنامه همشهری درمورد آخرین آمار مهاجرت نخبگان ایران گفت: "در ابتدای انقلاب ۱۷۰ هزار دانشجو در داخل ایران و ۱۰۰ هزار دانشجو خارج کشور داشتیم؛ یعنی بیشتر از ۳۰ درصد دانشجویان ایرانی در خارج کشور تحصیل می‌کردند. از این ۱۰۰ هزار دانشجوی خارج از کشور ۵۷ هزار نفرشان در آمریکا بودند. یعنی دانشجویان ایرانی بزرگترین کلونی دانشجوی خارجی در آمریکا بودند.
هم‌اکنون ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار دانشجو داریم که ۴۸ هزار دانشجو خارج از ایران هستند؛ یعنی ۵۷ هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا به ۱۰ هزار و ۵۰۰ نفر کاهش پیدا کرده‌است. رتبه ما در آمریکا از نظر تعداد دانشجویان اکنون سیزدهم است. چین ۳۳۰ هزار دانشجو و عربستان ۵ برابر ایران در آمریکا دانشجو دارد. دربارهٔ مهاجرت به صورت کلی مقصد دانشجویان ما آمریکا، کانادا و استرالیاست. اعداد و ارقام این ماجرا هم پوشیده و پنهان نیست و همه آمارها مثلاً در سایت‌های مهاجرت آنها به تفکیک وجود دارد. ما در این سال‌ها مثلاً بین ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ کل مهاجرتی که داشته‌ایم ۱۳۵ هزار نفر بوده‌است؛ یعنی متوسط زیر ۳۰ هزار نفر در سال، این کل مهاجرت است؛ یعنی خانواده شامل جوان، بچه و پدر و مادر که بخشی از اینها دانشجو هستند."
با این حال نگاهی گذرا به سازمان ها و شرکت های مهاجرتی و اخذ ویزا به خوبی نشان دهنده واقعیت های مهاجرت در ایران است. آرایانا فالاچی در آخرین مصاحبه خود با بازرگان "مهاجرت را مرضی می خواند که سرخوردگی و نا امیدی" نام دارد.
تلاش برای طراحی سیستم بازگشت و جذب نخبگان
چند سالی است بازگشت نخبگان به یکی از دغدغه‌های جدی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به‌عنوان متولیان علم در کشور تبدیل شده است. نخستین بار طرح حمایت از بازگشت نخبگان به شکل سیستماتیک در سال ۹۴ توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به‌صورت رسمی ارائه و برای بازگشت سالانه ۱۰۰ نخبه برنامه‌ریزی شد. سورنا ستاری حتی آمار هم اعلام کرد و از بازگشت ۱۲۶ نفر در سال اول و ۴۹۶ نفر در سال ۹۵ به کشور خبر داد. البته تلاش دولت برای ایجاد سازوکاری هدفمند و ترغیب نخبگان به بازگشت، سابقه بیشتری دارد؛ اما برنامه‌ریزی‌ها و طرح‌ها پراکنده بوده و نتایج مثبت و حتی مشخصی نداشته است.
طرح بازگشت نخبگان بدون فرآیند شناسایی
طرح حمایت از بازگشت نخبگان از چهار سال گذشته اجرایی شده و در تازه‌ترین آماری که معاونت نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در صدوسومین جلسه کمیسیون نخبگان و آینده‌نگاری علم و نوآوری دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه داده، بازگشت ۱۱۳۶ نخبه ایرانی به کشور گزارش شده است. معاون توسعه مدیریت و منابع بنیاد ملی نخبگان هم ۶ شهریورماه ۹۷ اعلام کرد در سه سال گذشته ۱۴۰۰ نفر از نخبه‌های ایرانی مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های خارج، به کشور بازگشته‌اند. با این وجود، نه آمار ورود و خروج نخبگان و حتی افراد با قصد ادامه تحصیل در خارج از کشور به دست نهادی رسمی جمع‌آوری و منتشر می‌شود و نه سازوکار سودمند و مؤثری برای شناسایی و سامان‌بخشی نخبه‌های مهاجر ایجاد شده است؛ چرا که تنها سه روز بعد معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور و رئیس بنیاد ملی نخبگان آماری ۱۰۲۰ نفری ارائه داد! نکته قابل تأمل این است که نخبگان متقاضی بازگشت به کشور باید شخصاً در دو بازه زمانی شهریورماه و بهمن‌ماه طی فراخوان جذب اعضای هیئت علمی به سامانه جامع جذب، مراجعه کنند و در واقع باز هم وزارت علوم و بنیاد ملی نخبگان اقدامی اثرگذار برای کمک به تسریع روند بازگشت و جذب نخبگان انجام نداده‌اند.افزایش میزان بازگشت نخبگان به کشور
معاون علمی و فناوری رییس جمهوری و رییس بنیاد ملی نخبگان گفت: میزان مهاجرت نخبگان از ایران نه تنها کاهش یافته بلکه روند بازگشت نخبگان به کشور در برخی مواقع تا ۲ برابر افزایش یافته است.
سورنا ستاری با بیان اینکه ۷۰ هزار نفر تحت عنوان جامعه نخبگان برای ایجاد شرایط لازم جهت رشد و نقش آفرینی در توسعه کشور رصد می‌شوند، اظهار داشت: طی پیش‌بینی‌های انجام شده در سال جاری ۵۰۰ نخبه از ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان به کشور بازخواهند گشت تا اندوخته‌های علمی خود را در راستای پیشرفت ایران به کار گیرند.
وی ادامه داد: احساس بر این بود که در ایام کرونا میزان خروج نخبگان از کشور افزایش یابد ولی این موضوع نه تنها رخ نداد بلکه از سویی بازگشت نخبگان به ایران افزایش یافت.
رییس بنیاد ملی نخبگان با اشاره به افزایش بازگشت نخبگان به کشور در دولت تدبیر و امید افزود: مردادماه سال جاری میزان بازگشت نخبگان به ایران در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته نزدیک ۲ برابر افزایش یافته است.
ستاری در رابطه با نخبگان بازگشته به کشور گفت: بیشتر این افراد در شرکت‌های دانش بنیان مشغول فعالیت هستند و بخشی نیز به عنوان هیات علمی جذب دانشگاه‌ها می‌شوند.
معاون علمی و فناوری رییس جمهوری کتاب سالنامه مهاجرت ایرانیان را منبعی ارزشمند برای بررسی روند مهاجرت ایرانیان دانست و افزود: آمار درج شده در این کتاب از منابع خارجی تامین شده و رفرنس ارزشمندی در این رابطه محسوب می‌شود.
منبع:
1.خبرآنلاین/ اما و اگرهای بازگشت نخبگان به کشور
2. دانشجو/ سالانه بین ۳۲ تا ۴۰ هزار نخبه از ایران مهاجرت می‌کنند
3. شهرآرا نیوز/ افزایش میزان بازگشت نخبگان به کشور
4. ایمنا/ مهاجرت؛ از نا امیدی تا سرخوردگی
5. خبرآنلاین/ چرا نخبگان مهاجرت می‌کنند؟/ آمار خروج فارغ‌التحصیلان از کشور
اخبار مرتبط
تازه های اخبار
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}